#ItomBuiya | Día de muertos (Animan Taawari, en lengua mayo)

tepancoexpreso10272017wwPor Rodrigo Gutiérrez Mendívil y Secundino Amarillas*

Una de las grandes riquezas de nuestros grupos indígenas es su cultura y tradición. En esta época se realiza el día de los fieles difuntos, importante festividad para la tradición indígena del mayo. Inicia el 24 de octubre con eventos previos al día de muertos.

Los preparativos comienzan con visitas al panteón, para limpiar la tumba, quitar pasto, pintar, es decir se alistan para el gran día que viene a ser el 2 de noviembre día de los fieles difuntos.

Estos nueve días marcan el momento para levantar, en sus casas el tapanco o altar construido con cuatro horquetas de mezquite fresco con techo (tapesti) de carrizo o palma, el tapanco debe ser elaborado por familiares del finado, en este altar se pone una foto del fallecido, ofrendas varias como sus alimentos preferidos, agua, etc., que se coloca encima del tapesti, de igual forma se colocan veladoras y se rezan rosarios también se truenan cohetes para llamar al espíritu para que venga desde el valle de los muertos a probar sus ofrendas.

Este tapanco debe emanar frescura, oler a flores, a comida, ser atractivo para tan apreciada visita que cada año viene a este lugar, también debe contar con una cruz de palo o palma orientada hacia el este, porque de allá viene el espíritu oliendo el lugar donde estaba su cuerpo.

En la región del mayo se acostumbra por la noche velar a nuestros difuntos en el mismo camposanto, a donde se llevan también frutas, comidas, bebidas ya sea vino o café, depende del gusto de cada uno de nuestros muertitos.

Este día es muy esperado por los familiares que llegan de diversas partes a reunirse en las tumbas a platicar con el familiar ausente y por supuesto a convivir con los allí presentes, es toda una fiesta y en la mayoría de los panteones se presentan grupos musicales y juegos mecánicos.

En los 8 pueblos mayos se realizan ceremonias de esta fiesta siguiendo el ritual que marca la tradición. Cabe mencionar que estas festividades siguiendo el calendario litúrgico, coincide siempre con el día de San Rafael Arcángel que marca el inicio de esta fiesta.

Acorde a esta celebración me permito presentar un pensamiento:

LA MUERTE
Oh muerte dichosa
acércate ya presurosa
ven y cumple tan valiosa misión
algunos la esperamos de corazón
para llevarnos a la cruz del perdón.

No te asuste escuchar este grito
lo digo con tanto fervor
¿Pues quién no quisiera estar con el Señor?
Por eso digo no te asuste este clamor.

Solo así, mi alma se desprendería
para llegar a los brazos de María.
Aquí en la tierra, mi cuerpo esperaría
tan esperada resurrección, algún día.

Lo sé, debo portarme bien
los santos mandamientos cumplir
hacer obras de caridad
misericordia con el desamparado
y a los enfermos siempre ayudar

AUTOR: RODRIGO GUTIÉRREZ MENDÍVIL

(Traducción al mayo)
ANIMAM TAAWARI
wepu jitta itm jipurewi, jume itom yö lútüria. imë taawarimmechi ánimam taawari jojoowa, uttesi bexsi maachi itapo Mayom béchïbo, otúubreta senu takawa ama naikipo siime ï nanaate ánimam taawari tiaiwame.

Siime ï nanaate kampo santowi noinoiteka tumbam tuutebéchïbo, bassota tatapbéchïbo, tumbam yókabéchïbo, inel jiaywapo ánimam taawariw béchibo emo alistaaruanake.

Imë bátani taawarimpo jume tapankom yaanake joa puxbapo, naiki jupa orkóonim chuktiaka entok baakapo tapextim yaaka tapankom kéchanake entok imë tapankom jamiiliarim bétana yaatunake, tapankompom bäm orenake, entok buawamta, veladóoram ket ka ama bïnake wanay chúkula beja jume rosáariom lionokna jume ánimam ara buawamta amew manarita buanake béchïbo.

Imë tapankom buetukim bemelasi yaatunake entokim enjuubua chiktiatunake jume kuttam ketuna siaaritunake, tapankom juubanake, waribéchïo seewam áma mánanake, buawamta entok siimeta waka ánimata buabuayeywi.

Mayo ániapo ánimam liononokriawa kampo santopo, waate fruutam, kaféeta entok waatek jitta amew kamposantow wéweria.

Ánimam taawari uttesi bexsi maachi buetuksu jume jamiliaarim ama naw yayaja entokim náw alheaka emo bíbicha, wate kamposantompo jipónleerom am jijiponria entok juego mekanikom ket ama yayaja.
Jume woy naiki pueblompo ï jojoowa buetuk waka itom yö lútüriata böjoriaka entok ket San Raphay taawarimaki nanaate.

Ikä taawaritamak weekane enchimmew ika tewabaare:


Ju Mukila (La muerte)

Oh mukwame aw uttile
Lawtipo abe rupte
Abe wueyye entok em tekkil chuppa
Watete jiapsimakenchi bobitcha
kúurus yoowewi itom wéria bechïbo

Katë ï chaywantay wonte
Tua eeri makne enchi texwa
¿Buetuk jabbesu kaitom atchaytamaki anpeyya?
Waribéchïbane inel enow jiawa,katë ï nokiyi wonte

Junel jibba in jiapsi imï yewwenake
Mariata mámammew yebisnake bechïbo
Imï buiapo, in takawa bobitnke
Itom atchay ölata jiabitenakew, jawwey taapo

Juneane , tüisine ino nunuke
Jume mandamientom nok chúpanake
Jabbem anianake
Kaita jipuremta ania nake
Entok kökoreme jibba ania nake

AUTOR: RODRIGO GUTIÉRREZ MENDÍVIL

*Rodrigo Gutiérrez y Secundido Amarillas, promotores de la cultura indígena mayo.

TAGS: